Bitcoin шығу тарихы: Whitepaper және Сатоши Накамото (Бастапқы деңгей)

Bitcoin тарихы 2008 жылдың 31 қазанында «Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System» атты революциялық ақ қағаздың (Whitepaper) жариялануынан басталды. Бұл құжатты Сатоши Накамото деген бүркеншік атты қолданған белгісіз адам немесе адамдар тобы жазған.

Whitepaper не ұсынды

Whitepaper цифрлық валюталардағы негізгі мәселені — бір токенді бірнеше рет жұмсау (double-spending) проблемасын шешуге бағытталған. Бұл мәселені шешу үшін Накамото транзакцияларды растау және уақыт белгілеу үшін Proof-of-Work жүйесін қолданатын орталықтандырылмаған желіні ұсынды. Осылайша, қауіпсіз және өзгермейтін тізілім — блокчейн пайда болды.

• Пайдаланушылардың делдалсыз тікелей операция жасауына мүмкіндік беретін peer-to-peer желісі.
• Транзакцияларды қорғау үшін криптографиялық дәлелдерді қолдану.
• Жаңа Bitcoin түрінде сыйақы беру арқылы майнерлерді транзакцияларды тексеруге ынталандыру.
• Сенімді үшінші тараптарға тәуелді болмай-ақ құпиялылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Сатоши Накамото кім?

Сатоши Накамотоның нақты тұлғасы әлі күнге дейін құпия болып қала береді. Ол 2010 жылға дейін Bitcoin бағдарламалық қамтылымын дамытуға белсенді қатысып, кейін жобаны басқа әзірлеушілерге тапсырды және көпшілік назарынан жоғалды. Анонимді болғанына қарамастан, Накамотоның өнертабысы бүкіл әлемдегі қаржы мен технологияға зор әсер етті.

Блокчейн технологиясы деген не? (Бастапқы деңгей)

Блокчейн — Bitcoin және Ethereum сияқты криптовалюталардың негізін құрайтын төңкерістік технология. Негізінен, блокчейн — бұл орталықтандырылмаған және таратылған цифрлық тізілім (ledger), ол транзакцияларды желідегі түйіндер (nodes) деп аталатын компьютерлер арасында тіркеп отырады.

Блокчейн қалай жұмыс істейді

Пайдаланушы криптовалютаны басқа әмиянға жібергенде, транзакция деректері (сома, жіберуші мен алушының мекенжайлары, уақыт белгісі) басқа транзакциялармен бірігіп «блок» деп аталатын топқа жинақталады. Бұл блок кейін бүкіл желіге таратылады.

Желі түйіндері консенсус механизмі арқылы блокты тексереді — барлық транзакциялар заңды екенін және желі ережелеріне сәйкес келетінін растайды. Расталғаннан кейін, бұл блок алдыңғы блокпен криптографиялық түрде байланысады және үздіксіз блоктар тізбегін құрайды — осыдан «blockchain» атауы шыққан.

Әр блокта «хэш» деп аталатын бірегей код бар, ол блок мазмұны мен алдыңғы блоктың хэшіне тәуелді. Осы байланыстың арқасында деректерді өзгерту мүмкін болмайды — бір транзакцияны өзгерту үшін кейінгі барлық блоктарды өзгерту қажет болады, бұл жүйені бұрмалаудан қорғайды.

Орталықтандырылмау және қауіпсіздік

Блокчейн тізілімі әлем бойынша мыңдаған түйіндерде сақталып және жаңартылып отыратындықтан, ол бір орталық органға тәуелді емес және «бір нүктеден істен шығу» қаупі жоқ. Мұндай орталықтандырылмау блокчейнді хакерлік шабуылдардан, цензурадан және алаяқтықтан жоғары деңгейде қорғайды.

Блокчейн желілері мынандай болуы мүмкін:

• Ашық (Public): Кез келген адам жасырын түрде қатыса алады (мысалы, Bitcoin).
• Жабық (Private): Қатысу тек рұқсат берілген пайдаланушыларға ғана ашық.
• Рұқсатпен (Permissioned): Қатысу үшін арнайы рұқсат алу қажет.

Криптовалютадан тыс қолдану салалары

Блокчейн бастапқыда криптовалюталардың негізі ретінде пайда болғанымен, оның ашықтығы, қауіпсіздігі және өзгермейтін құрылымы оны жабдықтау тізбегін басқару, дауыс беру жүйелері, цифрлық сәйкестенд

Proof of Work пен Proof of Stake деген не? (Орташа деңгей)

Блокчейн желілері транзакцияларды растау және жаңа блоктарды қосу үшін консенсус механизмдеріне сүйенеді. Ең кең тараған екі әдіс — Proof of Work (PoW) және Proof of Stake (PoS).

Proof of Work (PoW)

PoW — Bitcoin қолданған алғашқы консенсус әдісі. Майнерлер қуатты компьютерлерді пайдаланып күрделі математикалық есептерді шешу үшін өзара жарысады. Есепті бірінші болып шешкен майнер блокчейнге жаңа блокты қосады және сыйақы алады.

• Артықшылығы: Жоғары қауіпсіздік және жылдар бойы сыналған жүйе.
• Кемшілігі: Өте көп энергия тұтынады және транзакция жылдамдығы төмен.

Proof of Stake (PoS)

PoS жүйесінде валида́торлар өз монеталарын кепіл ретінде «қатып» (stake) қойған көлеміне қарай таңдалады. Таңдалған валида́тор жаңа блоктарды жасайды және өз үлесіне пропорционалды түрде сыйақы алады.

• Артықшылығы: Энергияны әлдеқайда тиімді пайдаланады және масштабталуы жақсы.
• Кемшілігі: Жаңа технология, әрі егер ірі үлес иелері басым болса, орталықтану қаупі бар.

Салыстыру кестесі

Ескерту: Көптеген жаңа блокчейндер тұрақтылық пен масштабталуды арттыру үшін PoS немесе гибридті модельдерді қолдануда.

Смарт-келісімшарттар қалай жұмыс істейді

Смарт-келісімшарттардың жұмыс істеу принципі

1. Келісім: Тараптар шарттың талаптары мен ережелеріне келіседі.

2. Кодтау: Келісімшарт ережелер мен нәтижелерді анықтайтын код түрінде бағдарламаланады.

3. Орналастыру: Келісімшарт блокчейнге жүктеліп, өзгермейтін күйге енеді.

4. Триггер: Белгіленген шарттар (мысалы, төлем алынған кезде) орындалғанда, келісімшарт автоматты түрде іске қосылады.

5. Тексеру: Блокчейн желісі орындалған әрекетті тексеріп, растайды.

6. Жазба: Нәтиже блокчейнде мәңгі сақталады.

Артықшылықтары

• Автоматтандыру: Делдалдардың қажеттілігін жояды, шығын мен кідірісті азайтады.
• Ашықтық: Код пен транзакциялар ашық және тексеруге болады.
• Қауіпсіздік: Блокчейнге енгізілгеннен кейін өзгертуге немесе бұрмалауға болмайды.

Қолдану салалары

• Децентрализденген қаржы (DeFi): қарыз беру және алу жүйелері.
• Жеткізу тізбегін бақылау.
• Сақтандыру төлемдерін автоматтандыру.
• Цифрлық жеке тұлғаны растау.

Смарт-келісімшарттар децентрализденген қолданбалар мен блокчейн инновацияларының негізін қалайды.

Децентрализденген қолданба (dApp) деген не? (Бастапқы деңгей)

Децентрализденген қолданба (dApp) — бұл орталықтандырылған серверлердің орнына блокчейн желісінде жұмыс істейтін бағдарламалық қамтамасыз ету. Бұл жүйеде бірде-бір ұйым немесе тұлға қолданбаны толық бақылай алмайды, сондықтан ол цензура мен істен шығуға төзімді.

Негізгі ерекшеліктері

• Ашық код (Open Source): Қолданбаның коды көпшілікке қолжетімді.
• Орталықтандырылмау (Decentralized): Peer-to-peer желілерінде жұмыс істейді.
• Смарт-келісімшарттарға негізделген: Логиканы автоматтандыру үшін смарт-келісімшарттарды пайдаланады.
• Пайдаланушы бақылауы: Пайдаланушылар өз деректері мен активтерін өздері басқарады.

Мысалдар

• Децентрализденген биржалар (DEX): Uniswap пайдаланушыларға делдалсыз криптовалютамен peer-to-peer сауда жасауға мүмкіндік береді.
• Ойын индустриясы: Axie Infinity ойыншыларға ойын ішіндегі активтерді иеленуге және айырбастауға мүмкіндік береді.
• Әлеуметтік платформалар: Қауымдастық арқылы басқарылатын dApp-тар цензура ықтималдығын азайтады.

Қиындықтар

• Масштабтау шектеулері транзакциялардың баяу орындалуына себеп болуы мүмкін.
• Интерфейстер көбіне орталықтандырылған қосымшаларға қарағанда қарапайымырақ.
• Реттеуші заңнамалар әлі де қалыптасу кезеңінде.

dApp-тар — интернет-қолданбалардың болашағын білдіреді, себебі олар ашықтықты арттырып, пайдаланушыларға көбірек бақылау береді.

Неліктен блокчейн қауіпсіз

Негізгі қауіпсіздік ерекшеліктері

• Орталықтандырылмау: Деректер мыңдаған түйіндерде (nodes) сақталады, бұл бір нүктеден істен шығу қаупін жояды.
• Криптография: Транзакциялар шифрланып, цифрлық түрде қол қойылады, бұл олардың түпнұсқалығын қамтамасыз етеді.
• Консенсус механизмдері: Желі транзакцияларды растау және алаяқтықтың алдын алу үшін PoW немесе PoS жүйелерін пайдаланады.
• Өзгермейтіндік (Immutability): Бір рет жазылған деректерді желі консенсусынсыз өзгерту мүмкін емес, сондықтан бұрмалау іс жүзінде мүмкін емес.

Мүмкін осал тұстар

• 51% шабуылдары: Егер бір субъект майнинг қуатының көп бөлігін бақыласа, ол транзакцияларды өзгерте алады.
• Смарт-келісімшарт қателері: Нашар жазылған код бар келісімшарттарды хакерлер пайдаланып кетуі мүмкін.
• Жеке кілттің ұрлануы: Жеке кілттерді жоғалту немесе фишинг шабуылдарына түсу активтердің жоғалуына әкелуі мүмкін.

Қауіпсіздікке арналған үздік тәжірибелер

• Жақсы орталықтандырылмаған және сенімді блокчейндерді пайдаланыңыз.
• Смарт-келісімшарттарды пайдаланар алдында аудиттен өткізіңіз.
• Жеке кілттерді аппараттық әмияндарда сақтап, мықты құпиясөздер қолданыңыз.

Блокчейн архитектурасы оны деректерді сақтау үшін ең қауіпсіз технологиялардың біріне айналдырады, бірақ пайдаланушылар әрдайым сақ болуы тиіс.