Bitcoin (BTC) – raqamli oltin davrini boshlab bergan kriptovalyuta
Bitcoin 2009-yilda Satoshi Nakamoto nomi ostida ishga tushirilgan. Bu birinchi markazsiz kriptovalyuta bo‘lib, hanuzgacha eng mashhur va eng qimmat hisoblanadi. U odamlar orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektron to‘lov qilish g‘oyasini olib keldi, bunda bank yoki davlatga ehtiyoj yo‘q.
● Texnologiyasi: Bitcoin Proof of Work (PoW) tizimida ishlaydi. Maynerlar murakkab masalalarni yechib, tranzaksiyalarni tasdiqlaydi va blokcheynga yangi blok qo‘shadi.blocks.
● Muomaladagi umumiy miqdor: Bitcoin faqat 21 million dona bo‘ladi. Shu sababli u kamyob va ko‘pchilik uni raqamli oltin deb ataydi.
● Asosiy foydalanish maqsadi: Asosan qiymat saqlash vositasi va inflyatsiyaga qarshi himoya sifatida qaraladigan Bitcoin, shu bilan birga chegarasiz va senzura qilinmaydigan to‘lovlarni ham amalga oshirish imkonini beradi.
● Himoya Darajasi: Bitcoin markazsiz tarmoq va kuchli shifrlash orqali xavfsiz ishlaydi. Lekin PoW usuli juda ko‘p elektr energiya talab qiladi.
● Ekotizim: Bitcoin — kuchli global hamjamiyat, Lightning Network orqali chaqqon to‘lovlar va yirik institutlarning qabul qilishi bilan tobora kengayib borayotgan ekotizim.
Bitcoin birinchi bo‘lgani va soni cheklangani uchun uni kripto olamida “raqamli oltin” sifatidagi maqomini mustahkamlashda davom etmoqda.
Ethereum (ETH) – Dasturlash Mumkin Bo‘lgan Global Blokcheyn
Ethereum 2015-yilda Vitalik Buterin va jamoasi tomonidan yaratilgan. U smart-kontraktlarni kiritib, blokcheynni o‘zgartirdi. Smart-kontraktlar — o‘z-o‘zidan ishlaydigan kodlar bo‘lib, ular yordamida DEX va boshqa dApps yaratish mumkin.
● Texnologiyasi:Ethereum dastlab Proof of Work (PoW) tizimida ishlagan, ammo Ethereum 2.0 yangilanishlari bilan Proof of Stake (PoS) ga o‘tdi. Bu o‘zgarish tarmoqning kengayish imkoniyatini (scalability) va energiya samaradorligini oshirdi.
● Aqlli shartnomalar: Aqlli shartnomalar vositachisiz ishlaydi, hammasi avtomatik. DeFi, NFT va DAO’lar ham shunga asoslangan.
● Ekotizimi: Ethereum’da eng katta dasturchilar jamoasi bor va minglab dApps ishlaydi. Shu sababli u DeFi va Web3 ning asosiy poydevori hisoblanadi..
● ETH tokeni: ETH tranzaksiya to‘lovlarini (“gas”) to‘lash va tarmoq xavfsizligini ta’minlash uchun staking’da qatnashishda ishlatiladi.
● Ethereum’ni tezroq va ko‘proq tranzaksiyaga tayyor qilish harakatlari: Layer 2 yechimlari va sharding texnologiyasi tarmoq o‘tkazuvchanligini oshirish hamda tranzaksiya to‘lovlarini kamaytirishga qaratilgan.
Ethereum juda moslashuvchan va dasturchilar uchun qulay bo‘lgani sababli eng mashhur dasturlashtiriladigan blokcheyn hisoblanadi..
Ripple (XRP) – xalqaro to‘lovlarni ulovchi kriptovalyuta
Ripple Labs XRP va XRP Ledger (XRPL)ni an’anaviy bank tizimidagi samarasizliklarni bartaraf etish maqsadida tezkor va arzon xalqaro to‘lovlarni amalga oshirish uchun yaratdi.
● Texnologiyasi: XRP Ledger da maxsus tizim bor: ishonchli validatorlar tranzaksiyalarni 3–5 soniyada tasdiqlaydi. Shu sababli pul o‘tkazmalari juda tez bajariladi..
● XRP Tokeni: XRP qazib olinmaydi, balki oldindan chiqarilgan. Umumiy soni 100 milliard dona. U RippleNet’da xalqaro to‘lovlarda “ko‘prik” valyutasi sifatida ishlatiladi.
● RippleNet: Banklar va moliyaviy kompaniyalar XRP’dan foydalanib, pul o‘tkazmalarini tez va qulay qiladi. Bu ularning likvidlikni ham ta’minlashiga yordam beradi.
● Afzalliklari: XRP tranzaksiyalari SWIFT kabi an’anaviy tizimlarga qaraganda ancha tezkor va arzon.
● Markazlashuv haqidagi bahslar: XRP Ledger aslida markazsiz ishlaydi, lekin Ripple Labs juda ko‘p XRP’ga ega va validatorlar ro‘yxatida ham ta’siri katta. Shu sababli odamlar “XRP markazlashgan” deb bahslashadi.
Ripple banklar bilan ishlashga ko‘proq e’tibor qaratadi, shu sababli XRP butun dunyo moliyasi uchun “ko‘prik” valyutaga aylangan.
Cardano (ADA) — barqarorlik va kengayuvchanlikni o‘z dizaynida mujassam etgan yangi avlod blokcheyni.
Cardano ni Ethereum ning asoschilaridan biri Charlz Hoskinson yaratgan. U uchinchi avlod blokcheyn bo‘lib, ilmiy asoslangan, barqaror va kengayishga tayyor tizim sifatida yaratilgan.
● Texnologiyasi: Cardano da Ouroboros nomli maxsus PoS tizimi bor. U kamroq energiya sarflaydi va xavfsiz ishlaydi.
● Ikki Qatlamli Arxitektura: Cardano’da ikki qatlam bor: CSL tranzaksiyalarni bajaradi, CCL esa smart-kontraktlar uchun. Shu sababli tizim tezroq va kengayishga qulay.
● Boshqaruv (Governance): ADA egalari markazlashmagan boshqaruvda ishtirok etib, protokol yangilanishlari bo‘yicha ovoz berish huquqiga ega.
● Aqlli shartnomalar: Cardano’da Goguen bosqichi bilan joriy etilgan bo‘lib, u dApps va DeFi ilovalarini yaratish imkonini berdi.
● Atrof-muhitga e’tibor Cardano — energiya talabchan mayningsiz, ekologik barqarorlik sari intilayotgan blokcheyn.
Cardano ilmiy asosda qurilgani va ikki qatlamli tizimi tufayli uzoq muddatda kengayishga va markazsiz ishlashga qaratilgan.
Solana (SOL) – DeFi va Web3 ilovalari uchun tez ishlaydigan blokcheyn
Solana — tezlik, kengayuvchanlik va past tranzaksiya xarajatlari uchun yaratilgan yuqori unumli blokcheyn bo‘lib, u DeFi, NFT va markazlashmagan ilovalar uchun jozibador platforma hisoblanadi.
● Texnologiyasi: Solana Proof of History (PoH) va Proof of Stake (PoS) mexanizmlarini birlashtirib, tranzaksiyalarni vaqt bilan belgilaydi va to‘g‘ri tartibda joylashtirishni osonlashtiradi.
● Samaradorligi: Solana soniyasiga 65,000 tagacha tranzaksiyani (TPS) qayta ishlash qobiliyatiga ega bo‘lib, deyarli nol to‘lov bilan ishlaydi.
● Noyob xususiyatlari: Solana tranzaksiyalarni ketma-ket joylashtirish uchun “leader node” tizimidan foydalanadi, bu esa tarmoqdagi ortiqcha yukni va kechikishni kamaytiradi.
● Ekotizimi: Solana tez sur’atlarda o‘sib bormoqda — ko‘plab DeFi protokollari, NFT bozorlari va Web3 loyihalariga ega.
● Qiyinchiliklari: Solana da validator bo‘lish uchun kuchli kompyuter kerak. Shu sababli ba’zilar uni markazlashib ketishi mumkin deb o‘ylashadi.
Solana yangi texnologiyasi bilan blokcheynni tez va kengayadigan qilishni xohlaydi, lekin baribir markazlashmagan va xavfsiz qolishini ta’minlaydi.
