-->
Back

Bitcoin va blokcheyn


  • Blockchain texnologiyasi deganda nima tushuniladi?
  • Bitcoin kelib chiqishi: Oq qog‘oz va Satoshi Nakamoto (Boshlovchilar uchun)
  • Blockchain texnologiyasi deganda nima tushuniladi?
  • “Ish isboti”(PoW) va “Ulush isboti”(PoS)
  • Smart-kontraktlar nima?
  • Markazlashmagan ilova nima?
  • Blockchain tizimi ishonchlimi?

Bitcoin nima? (Boshlang‘ich daraja)

Bitcoin — dunyodagi birinchi markazlashmagan raqamli valyuta bo‘lib, 2009-yilda ishga tushirilgan. An’anaviy hukumat tomonidan chiqariladigan pullardan farqli ravishda, Bitcoin hech qanday markaziy tashkilot (masalan, bank yoki hukumat) nazoratisiz, tengdoshdan-tengdoshga (peer-to-peer) tarmog'i orqali ishlaydi. Bu shuni anglatadiki, siz Bitcoinni dunyoning istalgan joyidagi istalgan odamga vositachilarsiz bevosita yuborishingiz yoki qabul qilishingiz mumkin.


Bitcoinning Asosiy Xususiyatlari

  • Markazlashmaganlik (Desentralizatsiya):Bitcoin butun dunyo bo‘ylab joylashgan kompyuterlar (tugunlar) tarmog‘ida ishlaydi. Ular birgalikda barcha tranzaksiyalar yozuvini yuritadi, bu yozuvlar blokcheyn deb ataladi.
  • Cheklangan Taklif (Limited Supply): Jami 21 millionta Bitcoin yaratiladi xolos. Shu sababli u kamyob bo‘lib, ko‘pincha “raqamli oltin” bilan solishtiriladi.
  • Shaffoflik Barcha Bitcoin tranzaksiyalari hammaga ochiq bo‘lgan reyestrda yozib boriladi, bu esa to‘liq shaffoflikni ta’minlaydi.
  • Xavfsizlik: Bitcoin tranzaksiyalarni himoya qilish va yangi tangalar yaratilishini nazorat qilish uchun kriptografik usullardan foydalanadi.
  • Taxalluslilik (Pseudonymity): Tranzaksiyalar ochiq bo‘lsa-da, foydalanuvchilar shaxsiy ma’lumotlari bilan emas, balki hamyon manzillari orqali aniqlanadi.

Bitcoin ning tuzilishi tezkor, xavfsiz va chegarasiz tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini beradi. Shu sababli u ham investitsiya, ham to‘lov vositasi sifatida mashhur bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan Bitcoin keng miqyosda qiymat saqlovchi vosita va inflyatsiyaga qarshi himoya sifatida tan olingan.

Bitcoinning kelib chiqishi: Oq qog‘oz (Whitepaper) va Satoshi Nakamoto (Boshlang‘ich daraja)

Bitcoin yaratilishi 2008-yil 31-oktabrda chop etilgan inqilobiy “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” nomli oq qog‘oz (whitepaper) bilan boshlandi. Ushbu hujjatni Satoshi Nakamoto taxallusi ostida noma’lum shaxs yoki guruh yozgan edi.


Oq qog‘ozda taklif qilingan g‘oyalar

Oq qog‘ozda raqamli valyutalardagi asosiy muammo — ikki marta sarflash (double-spending) masalasi ko‘tarilgan edi. Ya’ni, bitta raqamli tokenni bir necha marta ishlatish mumkinligi xavfi. Buni hal qilish uchun Nakamoto markazlashmagan tarmoqni taklif qildi, u isbotlash mexanizmi (proof-of-work) orqali tranzaksiyalarni tasdiqlaydi va vaqt tamg‘asini qo‘yadi. Shu tariqa, blokcheyn deb ataladigan xavfsiz va o‘zgartirib bo‘lmaydigan reyestr yaratiladi.

  • Tengdoshdan-tengdoshga (peer-to-peer) tarmoq, bu orqali foydalanuvchilar vositachilarsiz bevosita o‘zaro tranzaksiya qilishi mumkin.
  • Tranzaksiyalarni himoya qilish uchun kriptografik isbotlardan foydalanish.
  • Maynerlar tranzaksiyalarni tasdiqlaydi va buning evaziga yangi Bitcoin bilan mukofotlanadi.
  • Ishonchli uchinchi tomonlarga tayanmasdan maxfiylik va xavfsizlikni ta’minlash..

Satoshi Nakamoto kim?

Satoshi Nakamotoning haqiqiy shaxsi hanuzgacha sirligicha qolmoqda. Nakamoto 2010-yilgacha Bitcoin dasturini rivojlantirishda faol bo‘lgan, shundan so‘ng boshqaruvni boshqa dasturchilarga topshirib, omma oldidan g‘oyib bo‘lgan. Shaxsiyati noma’lum bo‘lishiga qaramay, Nakamoto ixtirosi butun dunyoda moliya va texnologiyaga katta ta’sir ko‘rsatdi.

Blokcheyn Texnologiyasi Nima? (Boshlang‘ich daraja)

Blokcheyn — bu Bitcoin va Ethereum kabi kriptovalyutalarning asosini tashkil etuvchi innovatsion texnologiya. Aslida, blokcheyn markazlashmagan va taqsimlangan raqamli reyestr bo‘lib, u tranzaksiyalarni butun tarmoqdagi tugunlar (kompyuterlar) orqali yozib boradi.


Blokcheyn Qanday Ishlaydi?

Foydalanuvchi tranzaksiya boshlaganda — masalan, kriptovalyutani boshqa hamyonga yuborganda — tranzaksiya ma’lumotlari (miqdor, jo‘natuvchi va qabul qiluvchi manzillari, vaqt belgisi) boshqa tranzaksiyalar bilan birga bitta “blok” ga birlashtiriladi. Keyin bu blok butun tarmoqqa uzatiladi.

Tarmoqdagi tugunlar (nodes) maxsus konsensus mexanizmi orqali blokni tekshiradi, ya’ni barcha tranzaksiyalar qonuniy va tarmoq qoidalariga mosligini tasdiqlaydi. Tekshirilgandan so‘ng, blok kriptografik usulda avvalgi blok bilan bog‘lanadi va shu tariqa uzluksiz bloklar zanjiri hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham bu texnologiya “blokcheyn” deb ataladi.

Har bir blokda uning mazmuniga va avvalgi blokning hashiga bog‘liq bo‘lgan “xesh” deb ataluvchi noyob kod mavjud. Shu bog‘lanish tufayli biror tranzaksiyani o‘zgartirish uchun undan keyingi barcha bloklarni ham o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Bu esa ma’lumotlarni soxtalashtirishni imkonsiz qiladi.


Markazlashmaganlik (desentralizatsiya) va Xavfsizlik

Blokcheyn reyestri butun dunyodagi minglab tugunlarda saqlanib va yangilanib turadi, shu sababli unda yagona markaziy boshqaruv yoki bitta nosozlik nuqtasi mavjud emas. Aynan mana shu markazlashmaganlik blokcheynni xakerlik hujumlari, senzura va firibgarliklarga nisbatan juda chidamli qiladi.

Blokcheyn tarmoqlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:

  • Ochiq (Public):Istalgan odam tarmoqqa qo‘shilib, anonim tarzda ishtirok etishi mumkin (masalan, Bitcoin)..
  • Yopiq (Private): Faqat tasdiqlangan ishtirokchilargagina kirish huquqi beriladi.
  • Ruxsat berilgan (Permissioned): Ishtirokchilar tarmoqqa qo‘shilish uchun ruxsat olishlari kerak.

Kriptovalyutadan tashqari ilovalar

Blokcheyn dastlab kriptovalyutalarning asosi sifatida yaratilgan bo‘lsa-da, uning shaffofligi, xavfsizligi va o‘zgarmasligi uni ta’minot zanjiri boshqaruvi, ovoz berish tizimlari, raqamli identifikatsiya va boshqa ko‘plab sohalarda ham foydali qiladi.

Ish isboti (Proof of Work) va Ulush isboti (Proof of Stake) (O‘rta daraja)

Blokcheyn tarmoqlari tranzaksiyalarni tasdiqlash va yangi bloklarni qo‘shish uchun konsensus mexanizmlariga tayanadi. Asosiy ikki usul mavjud: Ish isboti (Proof of Work — PoW) va Ulush isboti (Proof of Stake — PoS).

Ish isboti (Proof of Work — PoW)

PoW — bu Bitcoin’da qo‘llanilgan dastlabki konsensus usuli. Unda maynerlar kuchli kompyuterlar yordamida murakkab matematik masalalarni yechishda o‘zaro raqobatlashadi. Masalani birinchi bo‘lib yechgan mayner yangi blokni blokcheynga qo‘shish huquqini oladi va mukofot sifatida Bitcoin ishlab topadi.

  • Afzalliklari:Yillar davomida sinovdan o‘tgan va juda xavfsiz.
  • Kamchiliklari: Juda ko‘p energiya talab qiladi va tranzaksiyalar sekinroq amalga oshadi.

Ulush isboti (Proof of Stake — PoS)

PoS validatorlarni ularning “ulushi” yoki garov sifatida bloklagan tangalari soniga qarab tanlaydi. Yangi bloklarni yaratish uchun validatorlar tasodifiy tanlanadi va mukofot ulushlariga muvofiq beriladi.

  • Afzalliklari: Ko‘proq energiya tejamkor va kengaytirilishi oson.
  • Kamchiliklari: Yangi texnologiya bo‘lib, agar ulushlar bir joyga to‘plansa, markazlashuv xavfi mavjud bo‘lishi mumkin.

Taqqoslash jadvali

Xususiyat Proof of Work Proof of Stake (PoS)
Energiya Iste’moli Yuqori Past
Xavfsizlik Juda Yuqori Yuqori
Kerakli uskunalar Maxsus mayning qurilmalari Oddiy kompyuterlar
Tranzaksiya tezligi Pastroq Tezroq
Markazlashtirish xavfi Pastroq (mayning raqobati sababli) Yuqori (katta ulushga ega ishtirokchilar ustun bo‘ladi)

Note: Ko‘plab yangi blokcheynlar barqarorlik va kengaytiriluvchanlikni oshirish maqsadida PoS yoki gibrid modellardan foydalanmoqda.

Smart-kontraktlar qanday ishlaydi

Smart-kontraktlar qanday ishlaydi

    1. Shartnoma: Tomonlar shart va qoidalarda kelishib oladi.

    2. Dasturlash: Shartnoma kodga aylantiriladi, unda qoidalar va natijalar aniqlanadi.

    3. Joylashtirish: Shartnoma blokcheynga yuklanadi va o‘zgarmas holatga keladi.

    4. Faollashtirish: Shartlar (masalan, to‘lov qabul qilindi) bajarilganda, shartnoma avtomatik tarzda bajariladi.

    5.Tasdiqlash: Blokcheyn tarmog‘i bajarilishini tasdiqlaydi.

    6. Yozib olish: Natija blokcheynga doimiy yozib qo‘yiladi.


Foydalari

  • Avtomatlashtirish: Vositachilarsiz ishlash imkonini beradi, bu esa xarajat va kechikishlarni kamaytiradi.
  • Shaffoflik: Kod va tranzaksiyalar hammaga ochiq tarzda tekshirilishi mumkin.
  • Xavfsizlik: Yuklangandan so‘ng o‘zgarmas va soxtalashtirib bo‘lmaydigan bo‘ladi.

Qo‘llanilish Sohalari

  • Markazlashmagan moliya (DeFi) orqali qarz berish va olish.
  • Ta’minot zanjirini kuzatish.
  • Sug‘urta da’volarini avtomatlashtirish.
  • Raqamli identifikatsiyani tasdiqlash.

Smart-kontraktlar markazlashmagan ilovalar va blokcheyn innovatsiyalarining asosini tashkil qiladi.

Markazlashmagan ilova (dApp) nima? (Boshlang‘ich daraja)

Markazlashmagan ilova (dApp) — bu markaziy serverlar o‘rniga blokcheyn tarmog‘ida ishlaydigan dasturiy ta’minotdir. Ya’ni, ilovaga biror yagona tashkilot nazorat qilmaydi, bu esa uni senzura va ishlamay qolishdan himoyalaydi.


Asosiy xususiyatlari

  • Ochiq kod (Open Source): Kodi hammaga ochiq va ko‘rinadigan.
  • Markazlashmagan (Decentralized): Tengdoshdan-tengdoshga (peer-to-peer) tarmoqlarda ishlaydi.
  • Smart-kontrakt orqali boshqariladi (Smart Contract-Driven): Mantiqiy jarayonlarni avtomatlashtirish uchun smart-kontraktlardan foydalanadi.
  • Foydalanuvchi nazorati: Foydalanuvchilar o'z ma'lumotlari va aktivlari ustidan nazoratni saqlab qolishadi.

Misollar

  • Markazlashtirilmagan birjalar (DEXs): Uniswap vositachilarsiz kriptovalyutalarni tengdoshdan tengdoshga (peer to peer) savdo qilish imkonini beradi.
  • O'yinda: Axie Infinity o'yinchilarga o'yin ichidagi aktivlarga egalik qilish va ularni sotish imkonini beradi.
  • Ijtimoiy platformalar: Jamiyat boshqaruviga ega dApps senzurani kamaytiradi.

Qiyinchiliklar

  • Masshtablash cheklovlari tranzaksiyalarni sekinlashtirishi mumkin.
  • Foydalanuvchi interfeyslari markazlashgan ilovalarga qaraganda, bunday dasturlar ko‘pincha uncha qulay emas.
  • Regulyativ tizimlar hanuz rivojlanish jarayonida.

dApp lar — bu internet ilovalari kelajagi. Ular hamma narsani ochiqroq qiladi va foydalanuvchilarga ko‘proq imkoniyat beradi.

Blockchain nima uchun ishonchli hisoblanadi?

Asosiy xavfsizlik xususiyatlari

  • Markazlashmagan: Ma’lumot minglab kompyuterlarda saqlanadi, shuning uchun tizim bitta joydagi nosozlikdan ishdan chiqmaydi.
  • Kriptografiya: Har bir tranzaksiya shifrlanadi va raqamli imzo qo‘yiladi, shu sababli ularni soxtalashtirib bo‘lmaydi.
  • Konsensus Mexanizmlari: Tarmoqlar PoW yoki PoS usullaridan foydalanib, tranzaksiyalarni tekshiradi va firibgarlikka yo‘l qo‘ymaydi.
  • O‘zgarmaslik: Bir marta yozilgan ma’lumotni butun tarmoq rozi bo‘lmasa, o‘zgartirib bo‘lmaydi. Shu sababli uni soxtalashtirish juda qiyin.

Ehtimoliy zaifliklar

  • 51% hujumlar: Agar bitta subyekt qazib olish quvvatining katta qismini nazorat qilsa, u tranzaksiyalarni manipulyatsiya qilishi mumkin.
  • Smart-kontrakt xatoliklari:Dastur noto‘g‘ri yozilsa, uni osongina aldashadi.
  • Shaxsiy kalit o‘g‘irlanishi: Shaxsiy kalitlarni yo‘qotish yoki fishing hujumlariga aldanish aktivlarning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin.

To‘g‘ri ishlash usullari

  • Ishonchli va yaxshi himoyalangan blockchainlarni tanlang.
  • Smart-kontraktlardan foydalanishdan oldin ularni audit qiling.
  • Maxfiy kalitlaringizni maxsus qurilmali hamyonlarda saqlang va kuchli parol qo‘llang.

Blockchain’ning tuzilishi uni eng xavfsiz ma’lumot saqlash usullaridan biriga aylantiradi, biroq foydalanuvchilar doimo ogoh bo‘lishlari kerak.